آب انبارهای یزد

در ایران که بخش اعظم آن کویر و کم باران است، پدران ما تلاش می‌کردند با بهره‌گیری از همان امکانات زمان خود با طبیعت خشن، مسالمت آمیز زندگی کنند و امانت دار نسل آینده هم باشند. یزد، درخشان‌ترین نمونه از سازگاری با یکی از خشک‌ترین اقلیم های جهان است که درس‌هایی بسیار برای زندگی امروز ما دارد.

 استان يزد که در میان دو کویر بزرگ ایران محصور شده، تاریخ تاسیسش با تاریخ تاسیس ایران باستان هم ردیف است. شگفت آور است که بشر آن زمان با ابزار و امکانات ابتدایی چگونه در این کویر خشک روزگار می‌گذرانده است. به چه چیز دلگرم بوده که در این صحرای تفتیده و کم بارش صدها شهر و آبادی را بنیان نهاده است. نیاکان ما در یزد می‌دانستند که آب مایه حیات است و با سبک معماری‌های مختص کویر از اندک آبی که روزی‌شان بود بیشترین بهره‌وری را به عمل می‌آوردند. ساخت آب‌انبار از نمونه‌های بارز این تدبیر و از ویژگی‌های شاخص معماری در مناظق گرم و خشک است.

ساز و کار آب انبارهای یزد

آبی که از بارش های اندک سالیانه در کوه‌ها به دست می‌آمد با استفاده از قنات، از بالادست‌ها به پایین دست می‌رسید. قنات، آب گوارا را از طريق یک یا چند دالان طولانی با شیب ملایم به مقصد حمل می کرد. اما تنها انتقال آب کافی نبوده است. مردم یزد بازهم تدبیر می‌کنند و برای ذخیره آب در هر محله  و در کنارهر مسجد و بازار و در خانه اعیان های آن زمان، آب‌انبارها بنا می‌شوند. آب‌انبار یکی از ابنیه مهم شهری در دل کویر می شود و تداوم زندگی بدون آن غیر ممکن می‌گردد. در روزگاری که هنوز خبری از سیمان و آهن و میلگرد و بتن نبود، هموطنان يزدی ما سازه هایی ایجاد کردند که حتی یک قطره آب از آن نشت نمی‌کرد و ده‌ها سال به تعمیر نیازی نداشت. 

در گذشته تقریبا ۳۵۰ آب انبار در شهر یزد وجود داشته که امروزه تعداد کمی از آنها در برخی مناطق استان استفاده می‌شوند و  در بیشتر موارد دستگاه‌های آب‌شیرین‌کن جایگزین آب‌انبار شده است. آب‌انبار جز برای ذخیره آب برای نگهداری یخ نیز کاربرد داشته و به عبارتی به عنوان یخچال کارایی داشته است. بزرگترین یخچال خشتی ایران در شهرستان میبد یزد قرار دارد.

معماری آب انبارهای یزد

 هر آب انبار از چند بخش تشکیل شده است. مخزن، پلکان، سردر و بادگیر.

مخزن:

منبعی است که آب در آن ذخیره می شود. معمولاً در ماه‌های دی و بهمن که کشاورزی انجام نمی‌شد مخزن ها را پر می‌کردند. سنگ نمکی که داخل آب می‌انداختند از گندیدن آب جلوگیری می‌کرد ولی آب شور نمی‌شد زیرا آب ساکن بوده و آب نمک‌ها در کف مخزن باقی می‌ماند. 

پلکان:

شامل مسیر دسترسی به آب موجود در آب‌انبار است. معمولاً پلکان دارای یک دو یا سه پاگرد بودند تا برای استراحت موقت ناشی از پایین رفتن از پله‌ها استفاده شود. گاهی در ساختار پلکان، اتاقک‌هایی مشاهده می‌شود که برای استراحت و استفاده از خنکای فضای داخل آب‌انبار ساخته شده‌اند.

پاشیر:

محل برداشت آب از مخزن می باشد که دارای شیر بزرگ برنجی است و گاهی سکویی برای نشستن هم در مقابل آن طراحی می کردند. آب‌انبارهای یزد از بهترین نمودهای همزیستی مسالمیت آمیز ادیان بوده است چرا که در بسیاری از آب‌انبارها دو پاشیر و دو محل برداشت برای پیروان اسلام و پیروان سایر ادیان تعبیه می‌شد. آنان به خوبی می‌دانستند  که در دل کویر هر راهبردی جز همزیستی و سازگاری محکوم به شکست خواهد بود. به همین جهت پیروان هر دین و مذهب به کیش خود بودند و حرمت انسان بودن مهم‌تر ازهر مقوله‌ای بود.

سردر:

قسمت ورودی به آب‌انبار است که معمولاً کتیبه ای بر بالای آن نصب می‌شد و نام سازنده یا واقف آب‌انبار بر آن مکتوب می‌گردید. تقریبا همه آب‌انبارهای شهر یزد موقوفه بوده و بی هیچ چشمداشت مادی و فقط برای رضای خدا بنا می‌شدند و چون نیت سازندگان خیر بود سال های سال بر جا مانده و از آب گوارای آن هزاران هزار انسان سیراب می‌شدند.

بادگیر:

بادگیرها نقش اصلی خنک کردن آب‌انبار را به دوش می‌کشند. بادگیر از یک ستون تشکیل شده و در بالای آن دریچه‌هایی است که معمولاً یک طرفه تا ۸ طرفه هستند. باد از این دریچه‌ها داخل شده، به سطح آب برخورد می‌کند و هوای گرم حاصل شده از طریق بادگیرهای دیگر یا دریچه‌های موجود در بالای سقف به بیرون هدایت می‌شوند. آب‌انبار ندوشن از نمونه آب‌انبارهای یک بادگیری در شهر یزد است. آب انبار حظیره، دخمه و شهدای فهرج دوبادگیری هستند. آب‌انبارهای جواد روستای شمس و چمن اردکان  سه بادگیر دارند. آب‌انبارهای دیدنی شاه ابوالقاسم و آتشکده چهاربادگیری و آب انبار امیر چخماق پنج بارگیری می‌باشند.

نام آب انبارهای معروف یزد

آب انبار باغ دولت آباد

آب انبار شش بادگیری یزد

آب انبار امیرچخماق

آب انبار گلشن

آب انبار هفت بادگیری عصرآباد

آب انبار دوشین اشکذر

آب انبار رستم گیو

آب انبار جنک

آب انبار جنوک

آب انبار گیو

آب انبار شیخداد

آب انبار سلطان شیخداد_ آب انبار طاهری

آب انبار سید صحرا

آب انبار حمام گودک فهادان

آب انبار افشار

آب انبار  سید فتح الدین رضا آب انبار علی اکبر ریسمانیان

بسیاری از آب انبارهای مربوط به دوره قاجار و پهلوی وقفی بوده اند و نظام وقف در احیای این سنت معماری تاثیر زیادی داشته است. در این خصوص می توانید مقاله علمی_پژوهشی آب انبارهاي وقفي يزد در دوره هاي قاجار و پهلوي در مجله مسکویه را بخوانید.

آب انبار های زرتشتیان یزد 

 آب انبار نرسی آباد (نصرآباد)

 آب انبار هفت بادگیر عصرآباد (عطرآباد)

 آب انبار خداپرست (دَر مَشا)

آب انبار داراب خسرو

 آب انبار رستم گیو

 آب انبار مریم آباد 

آب انبار اورُک

آب انبار کیانی گل یا کیانی

در سفر به شهر تاریخی یزد احتمالا فرصت بازدید از همه آب‌انبارها برای شما وجود نخواهد داشت اما سعی کنید به تعدادی از آن‌ها سر بزنید و به شکوه درایت و هوش سرآمد ایرانی در پیشینه طلایی‌مان بیندیشید و به فرزندانتان یادآوری کنید که در خاکی غنی ریشه دارند و اگر دست همت بالا زنند بالندگی در انتظار آنهاست.