برج کبوتر یا کبوترخانه های اصفهان ؛ کاربردی و فراموش شده

برج‌ کبوتر یا کبوترخانه‌ بنا‌هایی بوده که در مناطق مرکزی ایران و مخصوصا اصفهان در اطراف مزارع و باغ‌ها ساخته می‌شده است. همچنان بقایای این ساختمان‌ها در اطراف شهر و استان اصفهان وجود دارند. کاربرد کبوترخانه‌ها به فراموشی سپرده شده است. عده بسیار زیادی به اشتباه تصور می‌کنند کبوترخانه‌ها برای کبوتر‌های نامه‌رسان ساخته شده‌اند. واقعیت این است که کبوترخانه‌های اصفهان برای جمع آوری کود کبوتر‌ها احداث می‌شدند و صاحبان این بنا‌ها از فروش کود کبوتران مبالغ قابل توجهی بدست می‌آوردند. هم‌ اکنون استان اصفهان بیشترین تعداد برج‌های کبوتر را در ایران دارد. در ادامه می‌خواهیم به معرفی برج کبوتر بپردازیم و معماری آن‌ها را مورد بررسی قرار دهیم. همچنین تعدادی از کبوتر‌خانه ‌ها به عنوان جاهای دیدنی اصفهان را نام ببریم.

نوار سفید حاشیه برج ملاطی اسیدی است که از ورود و بالا آمدن راسو و دیگر حیوانات دشمن کبوتران جلوگیری می کند. 

برج کبوتر یا کبوتر خانه چیست؟

کبوترخانه، برج کبوتر، کبوتر خان یا برج حمام به بنایی گفته می‌شود که حدود ۴۰۰ سال پیش در مناطق کویری و مرکزی ایران در نزدیکی باغ‌ها و مزارع ساخته می‌شدند. این بنا‌ها معمولا به شکل استوانه و دارای پنجره های مشبک بودند. اندازه پنجره‌ها به شکلی بود که فقط کبوتر‌ها بتوانند از آن وارد شوند و به این ترتیب از شر پرندگان شکارچی مانند عقاب و جغد در امان باشند. همچنین در میان این برج یک چاه حفر می‌شد تا کبوتران به آب دسترسی داشته باشند. مصالح به کار رفته در ساخت کبوتر خانه خشت و گل بودند برای همین هوای آن در تابستان خنک و در زمستان گرم بود. از آنجایی از ساروج به عنوان ملات استفاده می‌شد برج‌های کبوتر خانه تا به امروز پا بر جا باقی مانده‌اند.

صاحبان کبوتر خانه‌ها از گیاهانی مانند کندر و فلفل برای دور کردن آفاتی مثل ساس و کک استفاده می‌کردند. همچنین به نظر می‌رسد که ارتعاشات بال کبوتران در برج باعث دور شدن مار و موش از لانه آن‌ها می‌شده است.

در رخی‌ از برج‌ها تا ۲۵ هزار کبوتر زندگی می‌کردند که باعث می‌شد سالانه ۷۰ هزار کیلوگرم کود کبوتر جمع آوری گردد. صاحبان برج کبوتر این فضولات را به کشاورزان می‌فروختند و مبالغ قابل توجهی دریافت می‌کردند. این کود برای باروری زمین‌های استان اصفهان بسیار مورد نیاز بود و به همین دلیل تعداد زیادی کبوتر خانه در استان اصفهان و برخی شهر‌های استان یزد ساخته شده‌اند.

تاریخچه کبوتر خانه‌ های اصفهان

در بخش قبلی گفتیم که تاریخچه کبوترخانه‌های اصفهان به ۴۰۰ سال پیش یعنی زمان حکومت شاه عباس صفوی باز می‌گردد. با این حال تحقیقات باستان شناسان نشان می‌دهد که کبوتر‌خانه‌هایی با معماری ساده‌تر در زمان‌های قدیم‌تری نیز ساخته شده‌اند. در حال حاضر بقایای بنا‌هایی بر جای مانده که قدمت آن‌ها به بیش از ۱۲۰۰ سال پیش باز می‌گردد و البته معماری آن‌ها به پیچیدگی و زیبایی کبوترخانه‌های اصفهان نیست.

بسیاری از جهانگردان ایرانی و خارجی در کتاب‌ها خود نقل کرده‌اند که در مناطق مرکزی ایران بیش از ۳۰۰۰ کبوترخانه وجود دارد. متأسفانه در دوران معاصر تنها ۷۰۰ برج باقی مانده و در حال حاضر در استان اصفهان ۳۰۰ برج قابل شناسایی بوده و تنها ۷۰ کبوترخانه ثبت شده است.

به نظر می‌رسد در دوران قاجار زمانی که حاکمان قاجار به شکار انواع پرندگان علاقه پیدا کردند، کبوتران نیز از شر آن‌ها در امان نماندند. پس از آنکه کود‌های شیمیایی به بازار آمدند دیگر بازار کود‌های کبوتری و دیگر کو‌های طبیعی از رونق افتاد. به این ترتیب بود که کبوتر‌خانه‌های اصفهان هم متروک شدند و بسیاری از آن‌ها ویران گشتند. خوشبختانه تعداد انگشت شماری از کبوترخانه‌ها به همت سازمان میراث فرهنگی مرمت شده و با وجود شهرسازی‌های غیر اصولی پا بر جا باقی ماندند.

برج کبوترخانه مرداویج اصفهان

برج کبوترخانه مرداویج یکی مشهورترین کبوترخانه‌های اصفهان است. یکی از محله‌های بزرگ و مشهور اصفهان را با نام برج می‌شناسند که وجه تسمیه آن همین کبوترخانه می‌باشد. کبوترخانه مرداویج شبیه به یک گل طراحی شده که هشت دایره دور تا دور آن قرار دارد و در مرکز آن یک دایره بزرگ‌تر دیده می‌شود. ارتفاع این برج به ۱۸ متر می‌رسد و قطر آن ۱۶ متر می‌باشد. مانند دیگر کبوتر خانه‌های اصفهان، مصالح به کار رفته در کبوترخانه مرداویج نیز از جنس کاهگل، خشت و ساروج می‌باشد. این برج سه طبقه دارد و ۱۵ هزار لانه در آن تعبیه شده است. ابعاد پنجره‌های مشبک به صورتی است که فقط کبوتر‌ها می‌توانند از آن عبور کنند. این برج در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس برج کبوترخانه مرداویج اصفهان

استان اصفهان، اصفهان، خیابان مرداویج

برج کبوترخانه ردان اصفهان

برج کبوترخانه ردان یکی از معدود کبوترخانه‌هایی می‌باشد که دوران قاجار ساخته است. ارتفاع این برج ۱۰ متر و قطر استوانه آن ۱۳ متر می‌باشد. برج ردان در ۳ کیلومتری جنوب شهر اصفهان قرار دارد و دارای دو استوانه تو در تو می‌باشد.

آدرس برج کبوتر خانه ردان اصفهان

استان اصفهان، اصفهان، روستای ردان

برج کبوترخانه هزار جریب اصفهان

برج کبوترخانه هزار جریب در محوطه دانشگاه اصفهان قرار دارد. این برج در زمان صفویان ساخته شده است. در آن زمان باغ‌های هزار جریب در این محدوده قرار داشته و از کود کبوتری برج برای تقویت درختان استفاده می‌کردند. ارتفاع برج کبوترخانه هزار جریب ۱۶/۷ سانتی‌متر می‌باشد که در طی سالیان مختلف چندین بار مرمت شده است.

آدرس برج کبوترخانه هزار جریب اصفهان

استان اصفهان، اصفهان،‌ دانشگاه اصفهان

برج کبوترخانه گورت اصفهان

یکی دیگر از کبوترخانه‌های اصفهان واقع در روستای گورت از توابع دهستان قهاب است. این دهستان در شرق شهرستان اصفهان قرار دارد. برج کبوترخانه گورت به شکل استوانه است و قدمت آن به دوران صفویان می‌رسد. بسیاری بر این باورند که در دوران معاصر هم کبوتران در این برج لانه داشته‌اند. مصالح برج کبوترخانه گورت از خشت و کاهگل می‌باشد. در‌ واقع برج گورت از دو استوانه داخلی و خارجی ساخته شده است.

آدرس برج کبوترخانه گورت اصفهان

استان اصفهان، دهستان قهاب، روستای گورت

برج کبوترخانه نرگان فلاورجان اصفهان

برج کبوترخانه نرگان تنها برج کبوترخانه سه طبقه در ایران است. این برج به تازگی مرمت شده و آماده پذیرایی از گردشگران می‌باشد. قدمت برج نرگان به بیش از ۴۰۰ سال می‌رسد. مصالح به کار رفته در این کبوترخانه خشت و کاهگل می‌باشد.

آدرس برج کبوترخانه نرگان فلاورجان اصفهان

استان اصفهان، فلاورجان، پیربکران، روستای نرگان

برج کبوترخانه دستگرد خمینی شهر اصفهان

برج کبوترخانه دستگرد متعلق به دوران قاجار است. مصالح به کار رفته در این برج خشت و کاهگل می‌باشد. این برج در انحصار شهرداری می‌باشد و به عنوان یکی از نماد‌های شهر مورد حفاظت قرار گرفته است. ارتفاع و قطر برج حدوداً ۵ متر می‌باشد.

آدرس برج کبوترخانه دستگرد خمینی شهر اصفهان

استان اصفهان، خمینی شهر، خیابان پروفسور میردامادی، پارک مهر، روبروی جاده دستگرد

برج مارچین اصفهان

برج مارچین در محله مارچین اصفهان قرار دارد. قدمت این برج به دوران صفویان باز می‌گردد. ارتفاع این ۱۶ متر و قطر آن ۱۸ تر می‌باشد. برج مارچین به تازگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

آدرس برج مارچین اصفهان

استان اصفهان، اصفهان، خیابان امام خمینی، محله مارچین

برج کبوترخانه آذر بهرام اصفهان

یکی از خاص‌ترین برج‌های کبوترخانه اصفهان آذر بهرام می‌باشد. این برج به تازگی تبدیل به یک کافه فرهنگی شده که علاوه بر سرو نوشیدنی فضایی برای مطالعه در آن تعبیه شده است. این برج دارای سه طبقه بوده و قدمت آن ۴۰۰ سال می‌باشد.

آدرس برج کبوترخانه آذر بهرام اصفهان

استان اصفهان، اصفهان، بزرگراه شهید بابایی، ابتدای خیابان شهید بیگدلی