شهر مشهد که زیارتگاه‌های زیادی را درون خود جای داده، به عنوان یکی از قطب‌های مهم گردشگری مذهبی و زیارتی کشورمان شناخته می‌شود. یکی از این بناهای تاریخی و مذهبی که گفته می‌شود حدود ۵۰۸ سال قدمت دارد، گنبد خشتی میباشد که در آن آرامگاه امامزاده سید محمد جای گرفته است. از آنجایی که گفته می‌شود سید محمد از نوادگان امام موسی بن جعفر علیه السلام بوده، این مکان برای مردم مقدس است. تاریخ وفات این شخص به سال ۸۳۲ هجری قمری باز می‌گردد که در آن زمان شاهرخ تیموری بر ایران حکومت می‌کرد. از آن جایی که بعد از حرم امام رضا این زیارتگاه به عنوان قدیمی‌ترین مکان مذهبی شهر مشهد شناخته می‌شود، هر ساله مسافران زیادی از آن دیدن می‌کنند. در ادامه این مطلب بیشتر در خصوص گنبد خشتی مشهد صحبت خواهیم کرد.
گنبد خشتی متعلق به کیست؟
گنبد خشتی در دوران حکومت شاه عباس اول به دستور او، روی مزار «امیر سلطان غیاث الدین محمد بن امیر طاهر الموسوی» که آن را با نام شاهزاده محمد یا سلطان محمد نیز می‌شناختند، ساخته شده است. به گفته افراد متخصص و مطلع، شجره نامه این فرد نشان می‌دهد که با ۱۷ واسطه نسل او به امام موسی بن جعفر باز می‌گردد. روی سنگ قبر سلطان محمد زمان وفاتش را سال ۸۳۲ هجری قمری ثبت کرده‌اند، ولی هنوز اطلاع دقیقی از زمان به دنیا آمدن این فرد در دست اجداد امامزاده سلطان محمد از قرن پنجم تا نهم هجری وظیفه اداره حرم امام رضا را بر عهده داشتند. به همین دلیل نام این شخص یا اجداد آن را می‌توان روی بسیاری از آثار قدیمی و اشیاء به جا مانده در آستان قدس رضوی مانند کتیبه‌ها، سنگاب خوارزمشاهی، کاشیکاریهای سنجری و… ببینیم. به طور کلی می‌توانیم بگوییم که سید محمد و خاندان او در دوره‌های تاریخی مختلف از افراد قدرتمند و بانفوذ شهر مشهد بوده‌اند.
معماری گنبد خشتی در شهر مشهد
به طور کلی می‌توان گفت که پلان گنبد خشتی مشهد، بخش‌های اصلی که عبارتند از موارد زیر را درون خود جای داده است:
- گنبد ساقه‌دار در بخش بالایی ساختمان
- چهارطاق اصلی که دارای چهار ایوانی باشد و روی سرداب قرار گرفته است.
- سرداب
تمامی بخش‌های مسجد گنبد خشتی مشهد با استفاده آجر و گچ ساخته شده‌اند. همچنین گنبد آن که حدود ۱۴.۹ متر ارتفاع دارد از نوع ۲ پوشش است که درون آن را با استفاده از مقرنس کاری‌های گچی زیبا تزیین نموده‌اند. درون ساختمان گنبد خشتی در شهر مشهد یک سرداب وجود دارد که دو سنگ قبر را درون خود جای داده است. روی این سرداب یک چهارطاقی به شکل مربع دیده می‌شود که ابعاد آن ۱۰ در ۱۰ متر و سنگ قبر نفیس و زیبایی در کف آن به چشم می‌خورد. وقتی به شکلی ساختمان نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که این بنا دارای چهار ایوان در چهار جهت اصلی است که درون یکی از آنها ورودی اصلی و سه ایوان دیگر به عنوان فضایی نورگیر مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده از چهار پیلگوش تزیینی در بخش بالایی این ساختمان باعث شده تا فضای چهار پهلوی آن تبدیل به یک فضای ۸ ضلعی شود که در بخش زیر این گنبد هشت پنجره را درون خود جای داده است. در ضمن گنبد خشتی مشهد در اصل دو پوشش میباشد، به این صورت که گنبد زیرین آن دارای تزیینات زیادی مانند مقرنس کاری‌های گچی به شکل ۱۶ خوشه آویز زیر گنبد است. اما سطح بیرونی گنبد ساختار ساده‌تر اما باز هم چشمگیری دارد. گفته می‌شود وقتی در حال ساخت این ساختمان بودند 17 آیه اول سوره واقعه را با خط زیبایی در قسمت زیرین گنبد داخلی و هشت پنجره گفته شده نوشتند. کتیبه‌ای که این آیات را درون خود جای داده از ضلع جنوبی که سمت قبله است شروع شده و دور تا دور گنبد می‌چرخد.
گنبد خشتی مشهد کجاست
یکی از مواردی که باعث افزایش محبوبیت و بازدید مسافران از گنبد خشتی در تور مشهد شده، فاصله کم آن با حرم مطهر حضرت امام رضا میباشد. برای دیدن گنبد خشتی مشهد که در فاصله 500 متری از حرم امام رضا قرار گرفته است، ابتدا باید به حاشیه خیابان طبرسی بروید و سپس وارد کوچه گنبد خشتی که در کنار چهار سوی نوجوانان است شوید. بعد از کمی پیاده روی به این مکان تاریخی و مذهبی زیبا خواهید رسید. این مکان از زمانهای قدیم برای علاقمندان به هنر و معماری اسلامی جذابیت بالایی داشته است. در زمان قرارگیری گنبد خشتی مشهد در بخشی که بافت سنتی و تاریخی زیبایی دارد، اجازه می‌دهد تا از مکان‌های تاریخی و مذهبی دیگری نیز در این شهر دیدن کرده باشید.
مرمت گنبد خشتی مشهد در طول تاریخ
تا اینجای کار توضیحات پراکنده را در خصوص تاریخچه گنبد خشتی مشهد در اختیار شما گذاشته‌ایم و می‌توانید حدس بزنید که این مکان در طول تاریخ فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است. مانند سایر آثار تاریخی و مذهبی به جا مانده از دوران قبل، گنبد خشتی مشهد نیز بعد از فرسایش بر اثر زمان یا عوامل دیگر در دوره‌های تاریخی مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. یکی از اولین مراحل مرمت گنبد خشتی در شهر مشهد متعلق به دوره قاجاری است. گفته می‌شود که در این دوره همه قسمتهای داخلی نیاز به مرمت اساسی داشته‌اند و از نظر ظاهری نیز بخش‌های متفاوتی گنبد خشتی در معرض فرسایش قرار گرفته بودند. به همین دلیل از قسمتهای مختلف این مکان بهسازی شد و روی کتیبه‌های اصیل و مقرنس‌ها رنگ کاری‌های لازم انجام گرفت. زمان دقیق این مرمت‌ها در دسترس نیست اما به طور قطع می‌توان گفت که پیش از سال ۱۳۰۰ هجری قمری بوده‌اند. گنبد خشتی مثل دیگر جاهای دیدنی مشهد که در معرض فرسایش بود دوباره در سال ۱۳۷۸ وارد پروسه مرمت شد و سازمان میراث فرهنگی خراسان با دقت تمام لایه‌های تزیین شده در دوران قاجار را، مورد بازسازی قرار دادند. این مرمت اساسی در سال ۱۳۸۰ به پایان رسید و باعث شد که گنبد خشتی در شهر مشهد به شکل امروزی خود در بیاید.
مشخصات سنگ قبر درون گنبد خشتی مشهد
گفتیم که درون بنای گنبد خشتی مشهد، آرامگاه شخصی به نام سلطان محمد یا شاهزاده محمد بوده است. با این که محل اصلی دفن این شخص در سرداب گنبد خشتی میباشد اما باز هم می‌توان در بخش کف رواق، سنگ قبر بسیار زیبایی که روی آن کتیبه‌ها و نقوش خاصی قراردارد را دید. این سنگ قبر دارای ابعاد ۱۸۳ در ۷۶ سانتیمتر است و همچنین ارتفاع آن به ۷۹ سانتیمتر می‌رسد. همچنین جالب است بدانید که این سنگ به صورت صندوقی برش داده شده و درون آن آیات قرآنی به خط کوفی و معلقی، شجره نامه کامل سلطان محمد تا حضرت بهت علی، نقوش زیبای گل و گیاه و… حکاکی شده است. سطح روی سنگ دارای یک حاشیه میباشد که درون آن سلام و صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث و در شش قاب حک شده است. در ضمن در بخش میانی سنگ آیات ۱۵ تا ۱۹ سوره آل عمران در یک قاب تزیینی و به خط ثلث کتیبه شده‌اند. این حکاکی‌ها و نقوش زیبا در ضلع‌های جانبی سنگ‌قبر نیز مجدداً به چشم می‌خورند و باعث زیبایی آن شده‌اند. البته باید این موضوع را در نظر داشت که بخش‌های پایینی سنگ با زمین تماس داشته در اثر رطوبت بخش کف بنا، دچار فرسایش و خوردگی شده است. اما قسمتهای بالایی آن که سالم است را می‌توان به راحتی و واضح مشاهده کرد. گفته می‌شود قدمت این سنگ قبر همزمان با درگذشت سلطان‌محمود میباشد و به سال ۸۳۲ هجری قمری باز می‌گردد. البته در نظر داشته باشید که این روزها سنگ را برای حفاظت بهتر درون ضریح خاصی قرار داده‌اند و نمی‌توان به راحتی مطالب روی آن را خواند.
برای رزرو تور به مقاصد داخلی و خارجی با تورگردان همراه باشید.
