پیر هریشت اردکان یزد
از سنت‌های دیرین زرتشتیان، زیارت مکان‌هایی است که به زیارتگاه یا پیرانگاه معروف هستند. مهم‌ترین زیارتگاه‌های آنان در استان یزد واقع شده است و هر ساله زرتشتیان، در تاریخ مشخصی، از سراسر جهان برای زیارت به این مکان‌ها می‌آیند. پیرامون هر کدام از این زیارتگاه‌ها، روایتی وجود دارد که مربوط به زمان حمله اعراب است. بنا بر اعتقاد زرتشتیان، این مکان‌ها، محل ناپدید شدن خاندان سلطنتی یزدگرد سوم ساسانی می‌باشند. به جز یکی از آنها که جزو جاهای دیدنی یزد است و در ریگزار واقع شده، بقیه در دامنه کوه یا بر روی تپه‌ای صخره‌ای، در خارج از شهر یزد قرار دارند. پیر هریشت یکی از همین مکان‌های زیارتی زرتشتیان است که به ثبت آثار ملی ایران نیز رسیده است.
تاریخچه پیر هریشت
نام صاحب پیر، گوهر بانو و از کنیزان دختران یزدگرد بوده است. وقتی عرب‌ها آنها را تعقیب می‌کنند، از بانوهای خویش جدا و آواره می‌گردد تا به کوه‌های یزد می‌رسد. در میان کوه‌های خشک، سیاهی دشمن را از دور می‌بیند. به درگاه خدا می‌نالد که وی را در پناه خود گیرد و از شر دشمنان برهاند. اعراب که نزدیک می‌شوند، گوهربانو در جلوی دیدگان آنها ناپدید میشود. سالیان بعد، یکی از کودکان زرتشتی آن حوالی، در زمستان گم میشود. پدر او سه روز و سه شب در وسط برف و باران به دنبال پسر خود می‌گردد. وقتی به کوه سفید شده از برف می‌رسد، پسر خود را شاد و خرم می‌بیند. از او می‌پرسد که در بیابان پر از برف و سرما چه می‌کرده است. پسر می‌گوید در پیش بانویی بوده که از او نگهداری می‌کرده است و سفارش کرده که زیارتگاهی به نام پیرهریشت در این مکان بسازند. این زیارتگاه در محلی دورافتاده و بی‌آب میباشد که در قدیم آب‌انبار کوچکی داشته که آب باران در آن جمع می‌شده است.
قدمت پیر هریشت یزد
سنگ نوشته ای در داخل زیارتگاه منصوب است که تاریخ ساخت بنا را ۱۳۴۶ خورشیدی بیان می‌کند که تاریخ بازسازی بنا میباشد. در پایین این کوه آهکی سیاه رنگ، ساختمان‌هایی به دست خیران ساخته شده است که «خیله» نام دارد و برای اسکان چند روزه زیارت کنندگان که از راه دور و نزدیک به این مکان می‌آیند، درنظر گرفته میشود .تاریخ ساخت یکی از خیله‌ها، ۱۳۳۶ خورشیدی است و کتیبه خیله قدیمی‌تر در حال حاضر موجود نیست.
روزهای زیارت پیر هریشت هفتم تا یازدهم فروردین است.
معماری پیر هریشت یزد
بنا بر روی صخره ای قرار دارد که پلکانی راه رسیدن به آن را هموار می‌کند. شکل هندسی بنا ترکیبی از مربع و دایره است. در ورودی بنا ایوانی در سمت جنوب شرقی قرار دارد. بعد از ورودی، اتاق مدوری با سقف گنبدی قرار دارد که در وسط آن یک کلک هشت ضلعی است. درغرب اتاق مدور، یک درگاهی با دو پله، راه ورود به اتاق اصلی است که مستطیلی شکل و دارای سقف گنبدی است.
در کف این اتاق، قسمتی از صخره را، با شیشه محصور کرده‌اند که شکل یک قبر را در نظر تداعی می‌کند. در مجاور آن، کلکی قرار دارد که آن را به گونه‌ای ساخته‌اند که نقش یک چراغ روغن‌سوز را ایفا می‌کند و بر روی آن سه شعله روشن است. این اتاق دارای سکوی نشیمنی کوتاه می باشد. در شرق اتاق مدور ، دو اتاق مربع شکل قرار دارد که پوشش سقف یکی مسطح و دیگری گنبدی است و اکنون کاربرد انباری دارند.
داخل بنای زیارتگاه گچی است و در اطراف سقف، نقوش تزیینی گچی با نقش گل‌های شانزده پر و نیلوفر به کار رفته است. در اطراف دیوار اتاق مدور، نقش برجسته گچی شبیه به سرباز هخامنشی با رنگ طلایی در هر یک متر تکرار شده است. نمای بیرونی آجری و بدون تزیین میباشد.
آدرس پیر هریشت یزد
نیایشگاه پیر هریشت یزد بر روی تپه کم ارتفاعی در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر اردکان واقع شده است.
