مسجد گوهرشاد در مشهد | معرفی بخش های مختلف و معماری

در شهرهای اسلامی مساجد جزو برترین جاذبه های گردشگری محسوب می شوند. حتی شهرهایی در ترکیه و اسپانیا نیز که هم اکنون اسلامی نیستند و یا حکومتی اسلامی ندارند، باز هم یادگارانی از دوران حاکمان مسلمان دارند که مهمترین و شاخص ترین آن ها، مساجد است. مساجد با گنبدها و مناره هایشان شاخصه شهرهای اسلامی و نمایانگر هنر اسلامی اند.

تور مشهد که به دلیل بارگاه منور امام رضا همواره مورد توجه شیعیان قرار داشته در دوره های متعدد سازه های زیادی درون حریم حرم و پیرامون آن شکل گرفته است. از مهمترین بناهای اطراف حرم در دوره تیموری که هم اکنون جزو بناهای اصلی داخل حرم محسوب می شود، مسجد گوهرشاد است. این مسجد زیبا اوج هنر معماران مسلمان را می رساند. نوع گنبد، کاشیکاری ها، ایوان و بخش های مختلف آن از نظر هنری قابل بررسی است. گوهرشاد که هنوز کاربری خود را از دست نداده است در مناسبت های مختلف و حتی در ایام هفته محل برگزاری مراسم و رفت و آمد زائران امام رضا علیه السلام است. در ادامه به معرفی بیشتر این مسجد از نظر هنری و کاربردی می پردازیم.

معرفی مسجد گوهرشاد در مشهد

مسجد گوهرشاد از آثار دوره تیموری در جنوب حرم امام رضاست که هم اکنون در سمت چپ پایین پای ضریح مطهر قرار گرفته است. یعنی کافی است از صحن مسجد وارد شبستان شده و به سمت راست ضریح بپیچید تا پایین پای حرم قرار بگیرید. از پنجره های درون صحن گوهرشاد به راحتی ضریح طلایی دیده می شود.

مسجد گوهرشاد به رواق های دارالسیاده و دار الحفاظ در اطراف ضریح چسبیده است. زائران عادی اسم بیشتر این بخش ها را نمی دانند ولی همه می دانند که از داخل صحن گوهرشاد می توان به راحتی به حرم مشرف شد. این بخش، هم اکنون تنها اختصاص به آقایان دارد ولی خانم ها نیز می توانند از داخل صحن ضریح را مشاهده کنند. صحن گوهرشاد 2800 متر مربع مساحت دارد و زیربنای آن 9 هزار و 400 متر است.

این مسجد که از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی به شمار می رود از مهمترین و معروف ترین مساجد ایران است که پیوند عمیقی با حرم خورده است. از داخل صحن مسجد گوهرشد، یعنی درست کنار ایوان اصلی مسجد، نمای زیبا و بزرگی از گنبد طلایی حرم دیده می شود که صفایی وصف نشدنی دارد.

بانی مسجد گوهرشاد، یعنی بانو گوهرشاد کیست؟

گوهرشاد بیگم بانویی متولد اواخر قرن هشتم هجری و درگذشته به اواسط قرن نهم هجری است. این زنی اشرافی همسر شاهرخ میرزای تیموری و مادر بایسنقر میرزا شاهزاده هنرمند تیموری است. او و همسرش زوجی هنردوست و طرفداران هنر و فرهنگ بوده اند. داستان های زیادی از توجه شاهرخ به آثار هنری در تاریخ ثبت شده است. وی خوشنویسی می کرد و بعد از پدرش تیمور 43 سال حکومت کرد. تیموریان بر ایران و مارواءالنهر یعنی ایران وافغانستان فعلی ) مسلط بوده اند. گوهرشاد نیز همچون همسرش زنی قدرتمند و هنرپرور بود. پدرش از بزرگان خاندان تیموری بود و در جنگ های بزرگی شرکت کرده بود. مادر او نیز بانو خان زاده بیگم در حرم امام رضا مدفون است.

گوهرشاد به همراه برادرش نقش مهمی در ارتقای زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در دوره زمانی خود داشت. دربار این خاندان محل رفت و آمد هنرمندان، معماران، شعرا، فیلسوفان و دانشمندان بود. در دوره آن ها آثار فاخری از معماری ایرانی ساخته شد که هنوز بسیاری از آن ها در هرات، خواف (در خراسان) و ... پابرجاست. مسجد جامع هرات نیز همچون مسجد جامع گوهرشاد از آثار این بانوی جلیله است. مسجد گوهرشاد و آثاری در اطراف آن همچون رواق دارالحفاظ و دارالسیاده از آثاری است که به همت وی و توسط معمار معروف قوام الدین شیرازی ساخته شده است.

معماری مسجد گوهرشاد در حرم امام رضا

مسجد گوهرشاد 4 ایوانی است و دارای عناصر مهمی مثل گنبد فیروزه ای دو پوششه، دو مناره، منبر صاحب الزمان، مسجد پیرزن و هفت شبستان است. به هریک از این ها جداگانه اشاره خواهی کرد.

این مسجد مثل سایر مساجد معروف و بزرگ ایرانی چهار ایوانی است. 4 ایوان بزرگ و طاقی شکل در چهار طرف صحن چهارگوش مسجد قرار گرفته که ایوان اصلی آن به نام ایوان مقصوره معروف شده است. ایوان اصلی هر مسجد معمولا ایوانی است که در آن امام جماعت برای نماز می ایستد و اصطلاحا به آن ایوان نماز نیز می گویند. ایوان مقصوره که در سمت صحن قدس قرار گرفته همان ایوانی است که گنبد بزرگ مسجد بر روی آن قرار گرفته است این ایوان طاق ها و حجره مانند هایی دارد و از دو طرف آن دو درب به سمت راهروهای منتهی به صحن قدس گشوده می شود.

علت نامگذاری ایوان قبله به نام ایوان مقصوره نوع محراب درون آن است. از زمان های گذشته به دلیل جلوگیری از سوء قصد به امام جماعت وامام جمعه محراب را به صورت گود با عمق حدود یک متر درون زمین می ساخته اند که به آن مقصوره گفته می شد. این اقدام از زمان معاویه شروع شده است. مقصوره ایوان گوهرشاد مقابل محرابی کاشیکاری شده و زیبا درست زیر طاق بزرگ ایوان است. بالای این ایوان دو گنبد قرار دارد که گنبد خارجی آن همان گنبد فیروزه ای بزرگی است که از دوردست ها در کنار گنبد طلایی حرم دیده می شود.

گنبد مسجد گوهرشاد در واقع آجری است و در زیر آن گنبدی دیگر قرار گرفته است. به اینگونه گنبدها گنبدهای دوپوششه گفته می شود. زیر این گنبد در ایوان مقرنس کاری های زیبایی به چشم می خورد که جزو زیباترین مقرنس ها در هنر ایرانی اسلامی است. مقرنس ها ر واقع گچبری شده است ولی روی آن کاشیکاری های با کاشی هفت رنگ به چشم می خورد.

بد نیست حال که به موضوع مقرنس های حرم اشاره شد مصاحبه تورگردان به استاد شمسی نژاد مقرنس کار حرم را مطالعه کنید تا بیشتر با این هنر در حرم امام رضا آشنا شوید.

مسجد گوهرشاد دارای دو مناره است که به صورت دوقلو بر روی ایوان مقصوره قرار گرفته است. این مناره ها از پشت بام ایوان شروع می شوند و پله های ورودی آن ها نیز همانجا قرار دارد. مناره ها به کتیبه های زیبا و کاشیکاری تزئین شده اند.

در داخل ایوان مقصوره منبری چوبی معروف به منبر صاحب الزمان قرار دارد که به اعتقاد شیعیان امام زمان پس از ظهور بر روی آن می نشیند و برای مردم خطبه می خواند. بسیاری از عشاق مهدی پس از زیارت امامرضا خود را به ایوان مقصوره رسانده و منبر را نیز زیارت می کنند.

کتیبه های مسجد گوهرشاد نیز اهمیت زیادی دارد. پیرامون گنبد بزرگ مسجد، کتیبه ای با کاشی معرق به چشم می خورد که به سال 1345 اضافه شده است. در دو کتیبه از کتیبه های مسجد نیز نام بانو گوهرشاد به چشم می خورد که چون سندی تاریخی گواه زحمات او برای احداث این بناست. یکی از این کتیبه ها در ایوان مقصوره مزین به خط بایسنقر میرزا، فرزند گوهرشاد و از شاهزادگان تیموری است. کتیبه ای نیز به خط محمد رضا امامی از معروف ترین خطاطان عصر صفوی به چشم می خورد.  

تاریخچه ی مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد همانطور که اشاره شد در زمان تیموریان و به همت بانو گوهرشاد احداث شد. بعد از آن با گسترش حرم امام رضا به حریم حرم متصل شد. این حرم در دوره های مختلف آسیب ها و اضافاتی به خود دیده است. در زلزله سال 1084 ایوان مقصوره هم آسیب ها و ترک هایی برداشت. در گلوله باران روس ها، گنبد آسیب هایی جدی دید ولی در تمام این حوادث خیلی زود عناصر بنا مرمت وبازسازی شد و به شکلی بهتر از قبل با حفظ اصالت تاریخی تزئین شد. مسجد گوهرشاد بعد از دوره تیموری در دوره های مختلفی همچون صفوی، تیموری و هم اکنون در جمهوری اسلامی بازسازی و مرمت شده و به بقای خود ادامه داده است.

از نکات جالب در تاریخچه مسجد گوهرشاد ماجرای مسجد پیرزن است. گویا در زمان احداث مسجد زمین های اطراف حرم برای این منظرو از مردم خریداری شده است ولی پیرزنی در این میان حاضر به فروش خانه اش نشده است. به همین علت خانه او دقیقا در میان صحن مسجد گوهرشاد به نام مسجد پیرزن قرار می گیرد. این مسجد بعد از رضایت او به حوضی بزرگ در میان صحن گوهرشاد تبدیل شد.

این را نیز می پسندید: پارکینگ های اطراف حرم

اعتکاف مسجد گوهرشاد

از برنامه های باشکوهی که در مسجد گوهرشاد برگزار می شود، اعتکاف رجب و اعتکافی دیگر در ماه رمضان است. از آنجا که بنا بر روایت اعتکاف در واقع باید در مسجد برپا شود برای معتکف شدن در حرم مطهر امام رضا نیز باید به مسجد گوهرشاد رفت. شبستان های مسجد که همیشه برای برپایی نمازهای جمعه و نماز جماعت به روی مردم باز می شود در ایام اعتکاف در اختیار معتکفین قرار می گیرد. معتکف جز برای ضرورت هایی مثل غسل و قضای حاجت نمی تواند از مسجد خارج شود.

در ایام اعتکاف در فصل تابستان صحن مسجد با پارچه های موقت مسقف می شود تا از گرمای آفتاب معتکفین را محافظت کند.

عکس های مسجد گوهرشاد

طاقچه های زیبا، محراب مقرنس و کاشیکاری های ایوانی در مسجد گوهرشاد

نمای مسجد گوهرشاد از داخل بست 

طاق بزرگ مقرنس در ایوان مقصوره و منبر صاحب الزمان

برای رزرو تور مشهد با تورگردان همراه باشید.