داستان عاشقانه استاد مقرنس کاری حرم امام رضا

مصاحبه با معمار مشهدی و پیشکوست هنر مُقَرنَس

امروز می خواهیم یکی از مفاخر و یادگارهای شهر مشهد را خدمتتان معرفی کنیم که حتما اگر پا به این شهر گذاشته باشید آثارش را دیده اید. هر بار که به زیارت امام رضا(ع) رفته باشید در هر یک از ورودی ها و رواق ها به احتمال زیاد هنرنمایی های او را که بر معماریِ آن آستان مبارکه نقش بسته خواهید دید. شاید ندانید مقرنس چیست؟ رسمی بندی و یزدی بندی به چه معناست ولی باید بگوییم شاهکار معماری اسلامی همین طرح های حجمی است. هنر استاد تنها به معماری حرم مطهر محدود نمی شود؛ در بناهای شاخص استان خراسان، در اصفهان و حتی خارج از کشور هم می توان مقرنس ها (Mogharnas) و کاربندی هایش را دید. استادِ 88 ساله ما یکی است و همچون او دیگر نیست. با ما همراه باشید تا با این هنر و استاد شمسی نژاد بیشتر آشنا شوید. داستان عشقش به این هنر و پیشرفتش شنیدنی است.    

این مصاحبه در مجله گردشگری اراول تهیه شده است.

سید جلال شمسی نژاد، استاد مسلّم مقرنس، قطاربندی، رسمی بندی و یزدی بندی است. متولد 1310 در دامغان بوده ولی از 7 سالگی به مشهد آمده است. از همان زمان به دلیل عدم برخورداری مالی مشغول به کار می شود و بنّایی می کند. هنوز جوان است که پایش به ساخت و سازهای حرم امام رضا باز می شود و چیزی نمی گذرد که در تزئین بنا تخصص پیدا می کند. انواع کاربندی سنتی را با استعداد تمام فرا می گیرد و استادان خود را شگفت زده می سازد. هنوز ازدواج نکرده و بیست و چند سال بیشتر نداشته که تزئین یکی از رواق های مهم حرم را به عهده می گیرد. او عاشق این کار است. هر بار که از علاقه اش به مقرنس سخن می گوید چشمانش برق می زند و چون طفلی شاد و سرزنده می درخشد. عشق و علاقه اش به این طرح و نقش ها از نگاهش، از لبخندش و در شور و حالی که هنگام نشان دادن عکس ها و طرح هایش نشان می دهد به روشنی عیان است.

مُقَرنَس پیشانی بناهای فاخر اسلامی است. نوعی تزئین حجمی با تاقچه های کوچک گود و تو در تو. از استاد درباره این پرسیدیم که طراحی مقرنس چگونه به وجود آمد.

مقرنس در بناهای تاریخی و زیارتگاه ها کاربرد زیادی دارد. آغاز شکل گیری مقرنس به زمانی بر می گردد که هنرمندان با غارهایی برخورد کرده اند که آب هایی از سقفشان چِکّه می کرده و پایین می آمده است. ناظران این آب ها را که به صورت قندیل در می آمده پسندیده اند و آن را اثری نمایشی در نظر آورده اند. به همین دلیل این طرح ها را روی کاغذ آورده اند و آن ها را برای تزئین بنا به کار بسته اند.

مقرنس چگونه طراحی می شود؟

مقرنس ها را از ابتدا با گچ می ساخته اند. هیچ متریال دیگری مثل گچ نمی تواند این طرح را سرپا نگه دارد. طرح اولیه‌ی آن روی کاغذ می آید. این مرحله اهمیت زیادی دارد. طرح را مدام بالا و پایین می کنند تا بفهمند چه نوع کاری با آن بخش از بنا همخوانی دارد. اول طرح را روی کاغذ پوستی می اندازیم. بعد محلی را که می خواهیم طرح روی آن پیاده شود اندازه گیری و محاسبه می کنیم. مثلا تعداد تخته قطارهایی که در آنجا قرار می گیرد محاسبه می کنیم. سپس ابعاد کار را روی زمین پیاده می کنیم و طرح را روی آن می اندازیم.

در این مرحله طرح به صورت چند بعدی قالب ریزی می شود. روی این قالب ها با گچ یا معرق پوشیده می شود. بعد آن قالب ها جدا می گردد و دور ریخته می شود ولی معرقی که روی آن نشسته و طرحی که پیاده شده در بنا به کار می رود. در بعضی موارد هم کار از ابتدا روی بنا اجرا می شود.

بخش اعظم این کار تجربه است. باید آنقدر در این کار تجربه داشته باشی که با دیدن یک بنا در ذهنت برایش طرح بکشی و بدانی چه طرحی به درد چه بنایی می خورد. برای این کار باید هندسه، ریاضیات، طراحی و... بدانی ولی من بر اساس تجربه همه این ها را فرا گرفته ام و مهم تر از همه اینکه من عاشق این کار بوده ام.

مقرنس و کاربندی در زیر گنبد، زیر طاق، گلدسته، دیواره، کنج ها، ستون ها و... به کار می رود.

طرح مقرنس در کجا به کار می رود و چه ربطی با کاربندی دارد؟

انواع کاربندی ها مثل یزدی بندی و رسمی بندی با مقرنس ترکیب می شود. رسمی بندی چیزی شبیه به رسم های کتاب های درسی است؛ در آن با پرگار یک مرکز مشخص می شود و خطوطی رسم می گردد. رسمی بندی عموما با مقرنس ترکیب می شود. بنده همه این نوع طرح ها را پیاده می کنم و تا مرحله قالب گیری و پیش از اینکه کار به دست کاشیکار سپرده شود آن را طراحی و اجرا می کنم.

من همان طرح ها و فرم های سنتی را پیاده می کنم. تمامی این اشکال قبلا به وجود آمده ولی شیوه قرار گرفتن آن ها در کنار هم در طرح های مختلف فرق می کند.

استاد کمی از زندگی شخصی تان بگویید. چه شد که با خانواده به مشهد آمدید؟

با خانواده به مشهد نیامدم چون خانواده ای نداشتم. مادرم را هیچ وقت ندیده ام. کوچک و شیرخواره بودم که از دنیا رفت. همسر پدرم رابطه خوبی با من نداشت و در زندگی هم کمبود و مشکلات زیادی وجود داشت. در همان سن پایین گاهی با پدرم به بنایی می رفتم. تا پیش از آمدن به مشهد، خواهرم مرا بزرگ می کرد. بعد از مدتی مرا که 7 ساله بودم به مشهد فرستاد. برادرم در این شهر زندگی می کرد و او هم مجرد بود. برادرم هم دید نمی تواند هزینه تحصیلا من را بدهد. به همین دلیل من را به یکی از همسایگانش سپرد که با او به بنایی بروم. تازه نامزد کرده بودم که به حرم برای بنایی رفتم و امام رضا ه ملطف کرد و مرا آنجا نگه داشت. تا امروز هنوز در حرم مشغول ام. سه بار آستان قدس مرا بازنشست کرده ولی باز به آنجا برگشته ام. این ها لطف امام رضا بوده است.

نخستین کارهایی که به صورت حرفه ای انجام دادید چه بود؟ چه شد که از یک معمار ساده به مقرنس کار تبدیل شدید؟

من به این کار علاقه داشتم. علاقه باعث شد پیشرفت کنم. بناها را نگاه می کردم و کم کم طرحش را یاد می گرفتم. آقایی به نام استاد خوش دست، معمار آستان قدس بود و من مدتی با او کار می کردم. پدر خانم او که عمویش هم بود آنجا گچکاری می کرد. مرا به عمویش سپرد و گفت این شاگرد را برایت آورده ام، نگهش دار؛ به کار علاقه دارد و زرنگ سات. استاد حبیب الله شروع به کار برای ساخت رواق دارالسیاده بود. به من گفت تو نگاه کن ببین من چه کار می کنم. من یک هفته با او کار کردم. بعد از آن از من پرسید کار را یاد گرفته ای؟ گفتم: بله. بعد طرحی را شروع کرد و به من گفت همین طرح را در آن طرف دیوار اجرا کن. من کاری بسیار خوب و تمیز تحویل او دادم. دو هفته بعد معمار آن بخش آمد و کار را دید. از او پرسید: شاگردت کارش چطور است؟ در جوابش گفت: خدا او را برای همین کار آفریده است. معمار هم به او گفت این رواق را به او بده تا اجرا کند و خودت برو یک کار دیگر را به دست بگیر. رواق دارالسیاده اولین کاری بود که انجام دادم. یعنی حدود سال 1336. در آن زمان نامزد داشتم ولی هنوز ازدواج نکرده بودم. بعد از آن در سن 25 سالگی ازدواج کردم.

اولین کار من در مرمت بنا هم مقرنس های مسجد شاه (هفتاد و دو تن) بود. استاد خوش ‌دست می گفت من 6 پسر دارم که هیچ کدام راه من را ادامه نداده اند. ولی تو این کار را با علاقه دنبال کردی.

 برای رزرو تور مشهد کلیک کنید

استاد خاطره جالبی هم برایمان تعریف کرد که نشان از ناشناسی ایشان دارد؟

یک بار جلوی سردرب رواق امام خمینی بودیم. این سردرب را من طرح زده ام و گچبری هایش را اجرا کرده ام. دو زائر جلوی من ایستاده بودند و داشتند مقرنس گچکاری شده ایوان را نگاه می کردند. یکی از آن ها به کناری اش گفت. چقدر این ها قشنگ کار شده، خدا بیامرزد کسی که این کار را ساخته است. من که پشت سر آن ها ایستاده بودم لبخند رضایتی زدم و گفتم این خدا بیامرزی ها برای من می ماند.

به نظر شما جایگاه مشهد در مقرنس کاری نسبت به کل کشور کجاست؟

من در شرکت کاشی سازی سنتی گوهرشاد متعلق به اداره اوقاف مشغول به کار بودم. در آنجا قالب های مقرنس می ساختم. استاد دانشگاه نجف آباد اصفهان به آنجا آمد و از من دعوت کرد برای مسجد دانشگاه آزاد نجف آباد اصفهان قالب بزنم. برای من بلیط هواپیما گرفتند. قالب ها را برای آن ها زدم و کار انجام شد. قالب هایش را در مشهد ساختیم، معرق کردیم و معرق ها را دراصفهان نصب کردیم. رئیس دانشگاه، معمار اصفهانی را آورد که درباره این بنا نظر بدهد. او گفت بیا ببین مشهدی ها چه کار کرده اند! معماران اصفهانی جمع شده بودند و از این مقرنس بازدید می کردند. یکی از معماران در آن جمع گفت مشهدی ها در مقرنس کاری از اصفهانی ها جلوتر هستند. همه در آن جمع برای ما دست زدند و ما را تحسین کردند.

در حال حاضر استاد شمسی نژاد روزهای فرد در خانه ملک حضور دارند و شاگردان معدودشان آنجا به محضرشان می رسند.  اگر سوالی داشته باشند می آیند و مطرح می کنند. روزهای دیگر در استان قدس حضور دارند. در ادامه نظر مدیریت خانه ملک و یکی از شاگردانشان را درباره ایشان می خوانید.

خانم رئیسی از شاگردان استاد:

توانایی استاد تنها در طراحی و اجرای مقرنس نیست. ایشان در زمینه مرمت هم دکترای هنری کسب کرده اند و در بیشتر کارگاه های مرمت بناهای تاریخی میراث فرهنگی حضور دارد. در زمینه مقرنس هم به دکترای هنری نائل شده اند.

خانم تندکار:

استاد شمسی نژاد جزو اساتیدی هستند که شاید هزاران هزار نفر را تربیت کرده اند. با این حال ما هنوز منتظریم تا یک نفر شبیه به خودشان بیرون بیاید ولی هنوز چنین اتفاقی نیفتاده است. شاید ما الان مجری مقرنس داشته باشیم یعنی کسی که کارهای تکرای قبلی را کپی و اجرا کند ولی طراح نداریم؛ کسی که خودش برای بنا طرح بدهد.

خلاصه ای از آثار استاد شمسی نژاد

طراحی و اجرای کاربندی (رسمی و قطار مقرنس و فیلپوش) در سردرب های سه گانه (شیرازی، طبرسی، نواب صفوی)

طراحی و ساخت قالب مقرنس ایوان کفشداری 9

طراحی و ساخت قالب سردرب های شمالی و غربی صحن جمهوری از سمت بست شیخ طوسی و مقابل کتابخانه مرکزی

طراحی و ساخت کاربندی ورودی به موزه قرآن، ساخت قالب مقرنس سردرب نقارخانه از سمت صحن انقلاب

اجرای مقرنس سر درب ورودی به رواق امام از صحن جامع

طراحی و اجرای مقرنس سرستون های رواق امام، طراحی و ساخت یزدی بندی و قطار مقرنس دور ضریح مطهر سرداب

کاربندی های محراب رواق و شبستان دارالسعاده، داراشکر، دارالسلام، پای گلدسته بالاسر حضرت و...

تمام کاربندی ها و ستون ها و سقف رواق امام خمینی در حرم مطهر

بست شیرازی، صحن جامع رضوی، صحن قدس، کتابخانه مرکزی آستان قدس، رواق دارالحجه و...

مرمت گچ بری مدرسه غیاثیه خرگرد

مرمت کاخ خورشید در کلات نادر

مرمت بناهای مزار شیخ احمد جامی در تربت جام

قطار مقرنس مسجد کرمانی

قطار مقرنس گنبد سفید و سرستون های مسجد عتیق

مدرسه میرزا جعفر

نوسازی مدرسه سبزواری، مرمت یزدی بندی مقبره حاج ملاهادی سبزواری در سبزوار 

مقرنس شاه چراغ شیراز

مسجد جامع گناباد

آرامگاه قطب الدین حیدر در تربت حیدریه

رباط شرف در مسیر جاده سرخس، مسجد فردوس و...

مقرنس محراب مسجد امام علی در آلمان، عشق آباد و...