ارسباران نواری ممتد و سبز از رود و سرسبزی در استان آذربایجان شرقی در شمال غربی ایران است. این منطقه از سحرانگیزترین مناطق گردشگری در کشور محسوب می‌شود. ارسباران هم اکنون یکی از 9 ذخیره گاه با ارزش زیست کره ایران به شمار می رود. این منطقه جنگلی افزون بر تنوع گیاهان دارویی با ارزش، گونه های گیاهی و حیات وحش متنوع کمیاب را نیز در چتر حمایت خود دارد. به دلیل داشتن زیست بوم های گوناگون، ارزش بیولوژیک بسیار بالا و گونه های گیاهی و جانوری منحصر به فرد، منطقۀ ارسباران در برنامه انسان و زیست کره سازمان یونسکو در سال 1976 به عنوان ذخیره گاه زیست کره نامیده شده است. این منطقه علی رغم قابلیت ها و توانمندی های فراوان در زمینه صنعت گردشگری، تاکنون به منظور شناسایی قابلیت ها و توانمندی های آن به طور شایسته و مطلوب مطالعه نشده است.
جنگل ارسباران واقع در استان آذربایجان شرقی یکی از مناطق حفاظت شده در سازمان محیط زیست می‌باشد که در سطح جهانی اهمیت دارد. این جنگل دارای گونه‌های گیاهی و جانوری مختلفی است به شکلی که بسیاری از حیوانات، خاص این منطقه هستند و در دیگر مناطق ایران یافت نمی‌شوند. خوشبختانه جنگل ارسباران نسبت به جنگل‌های دیگر ایران تا میزان زیادی ناشناخته مانده است به همین دلیل طبیعت آن در بسیاری از بخش‌ها کاملاً بکر می‌باشد. این جنگل زیبا حتی برای جهانگردان خارجی نیز تحسین بر انگیز است. برای مثال در توصیف جهانگردان خارجی از ارسباران این منطقه را مانند جنگل‌های مه آلود و سر سبز انگلستان دانسته‌اند. در سال‌های اخیر ارسباران میزبان گردشگران بسیاری شده که امیدواریم به طبیعت زیبای آن صدمه وارد نشود.
جنگل ارسباران کجاست؟
جنگل ارسباران منطقه‌ای به مساحت ۸۰ هزار متر مربع است که یک مرز طبیعی با رود ارس دارد. به طور دقیق‌تر ارسباران بخش وسیعی بین جلفا، دشت مغان، رشته کوه‌های سبلان، بزقوش و سهند است. مساحت این جنگل در دهه‌های پیش بسیار بیشتر بود که متأسفانه به دلیل شهرسازی و تخریب جنگل، مساحت آن کاهش پیدا کرد.
جنگل ارسباران تبریز در یونسکو
جنگل ارسباران توسط یونسکو به عنوان ذخیرگاه زیست کره ثبت شده است تا حیات گیاهی و جانوری آن حفظ گردد. یونسکو در تعریف این منطقه جنگل ارسباران را بخشی از کوه‌های قفقازی ایران می‌داند که در مرز آذربایجان و ارمنستان قرار گرفته است. این جنگل وسیع شامل کوهستان، قله‌های مرتفع، دشت‌های نیمه خشک، مراتع، پوشش گیاهی، علفزار، چشمه و رودخانه می‌باشد.
دسترسی به جنگل ارسباران
همان طور که در بخش‌های قبلی اشاره کردیم جنگل ارسباران در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. نزدیکترین شهر به این جنگل، شهر کلیبر می‌باشد که می‌توانید با اتوبوس، خودروی کرایه یا خودروی شخصی به جنگل ارسباران بروید. برای دسترسی به این جنگل که جزو جاهای دیدنی تبریز محسوب می شود، به سمت کلیبر حرکت کنید(جنگل ارسباران در کنار شهر کلیبر قرار گرفته است).
ویژگی‌های جنگل ارسباران تبریز
جنگل ارسباران تحت تأثیر جریان‌های هوای مدیترانه‌ای است از طرفی اقلیم خزر و قفقاز بر آن تأثیر دارد. میزان بارندگی در این منطقه زیاد می‌باشد که در ارتفاعات و در فصل سرما بارش برف سنگین می‌گردد. بارش شدید برف در زمستان باعث جاری شدن جوی‌ها در فصل بهار و تابستان می‌شود که تقریباً تمام جوی‌ها و چشمه‌ها به رود ارس می‌پیوندند. در ارتفاعات جنگل ارسباران پوشش گیاهی از رطوبت هوا تغذیه می‌کنند این پدیده را مه-بارش می‌نامند که بخش وسیعی از جنگل‌های مرتفع به کمک آن به حیات خود ادامه می‌دهند.
قره داغ ( قراداغ ) کجاست؟
در بخش‌های قبلی درباره اهمیت محیط زیست و طبیعت منطقه ارسباران صحبت کردیم با این حال ارزش تاریخی این خطه نیز قابل توجه است. بسیاری از اهالی استان آذربایجان نام ارسباران را یک نام ساختگی می‌دانند و از نام‌های دیگری مانند ارسباره، قره داغ و قراچه داغ استفاده می‌کنند. این نام‌ها با الهام از رودخانه ارس و کوه قره داغ انتخاب شده‌اند. در طی دوره‌های مختلف تاریخی منطقه ارسباران اتفاقات بسیاری را از سر گذرانده است. در همین منطقه بود که بابک خرمدین علیه معتصم شورش کرد و به یکی از قهرمانان ملی ایران تبدیل شد.
در منطقه ارسباران قلعه‌های تاریخی متعددی مانند قلعه بابک، قلعه پشتو، قلعه جوشین، دژ قهقهه، قصر آینالو و … وجود دارد. همچنین به دلیل همسایگی ارسباران با ارمنستان و حضور تعداد زیادی از ارامنه، کلیسا‌های قدیمی مانند کلیسای آینالو، کلیسای وینق، کلیسای ناپشته در بخش‌های مختلف ارسباران ساخته شده و همچنان پا بر جا هستند.
آثار تاریخی جنگل ارسباران
همان طور که در بخش قبلی گفتیم جنگل ارسباران علاوه بر طبیعت زیبا، بنا‌های تاریخی بسیاری را در خود جای داده است که به معرفی برخی ار آن‌ها می‌پردازیم.
قلعه بابک
قلعه بابک متعلق به سردار ایرانی بابک خرمدین است که با شورش علیه معتصم به قهرمان تاریخی ایران تبدیل شد.
قلعه پشتو
بین روستای پستاب و روستای کوجانقرار بر فراز بلندترین کوه، قلعه پشتو قرار دارد. این قلعه در ارتفاع ۳۰۰۰ متری ساخته شده است. قلعه پشتو کاربرد نظامی داشته و برای رفع حمله اعراب به کار رفته است.
قلعه جوشین
قلعه جوشین بین ورزقان و جلفا قرار گرفته و توسط چندین کوه احاطه شد است. برای دسترسی به این قلعه باید از یک تنگه بسیار باریک با پای پیاده بگذرید. از قلعه جوشین هم برای دفع حمله اعراب استفاده شده و سفال های کشف شده از آن مربوط به دوران پیش از اسلام می‌باشد.
بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری
بقعه شیخ و خانقاه قدیمی در جنگل ارسباران و نزدیک شهر اهر قرار دارد. این خانقاه تبدیل به موزه عرفان شده و تنها موزه عرفان ایران است.
قصر آینالو
در یکی از دره‌های منطقه ارسباران در روستای آینالو، یک قصر قدیمی وجود دارد که متعلق به یکی از ارامنه ثروتمند دوره قاجار می‌باشد. متأسفانه بخش‌های بسیاری از قصر ویران شده‌اند ولی همچنان یک عمارت سه طبقه پا بر جا است که می‌توانید از آن دیدن کنید.
پوشش گیاهی جنگل ارسباران
تنوع گونه‌های گیاهی در منطقه ارسبارن بسیار زیاد است و همین ویژگی جنگل ارسباران را بین جنگل‌های دیگر ایران متمایز کرده است. درختانی که در ارسباران رشد می‌کنند شامل سیب وحشی، بلوط، کیکم، ممرز، سماق، انار وحشی، افرا و … می‌باشند. همچنین بوته‌های زغال اخته، تمشک، زرشک، قره قات و … در ارسباران دیده می‌شوند. انواع مختلفی از قارچ هم در جنگل ارسباران می‌رویند برای مثال قارچ دنبلان که یکی از لذیذ‌ترین و گرانترین انواع قارچ است در ارسباران یافت می‌شود.
توجه داشته باشید که شناخت قارچ‌های خوراکی نیاز به تخصص دارد در غیر این صورت ممکن است قارچ سمی را یافته و بخورید که موجب مسمومیت جدی در بدن می‌شوند. ۱۵ درصد از گونه‌های گیاهی ایران در ارسبارن موجود هستند که در دسته بندی‌های دارویی، خوراکی، زینتی و… قرار می‌گیرند.
حیات وحش جنگل ارسباران
از آنجایی که طبیعت ارسباران بسیار شکننده و منحصر بفرد است در سال ۱۳۵۲ خورشیدی به عنوان منطقه ممنوعه شناخته شد. در حال حاضر مرغ قفقازی سیاه (قره خروس)، کبک، دراج، قرقاول، باز، خرس قهوه‌ای، گربه وحشی، سیاه گوش، پلنگ، روباه قهوه‌ای، گوزن، مارال، گراز، کل، بز و … در جنگل ارسبارن یافت می‌شوند همچنین ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، ۵ گونه دوزیست و ۲۲ گونه ماهی جزو حیات وحش ارسباران هستند.
اقامت در جنگل ارسباران
برای اقامت در جنگل ارسباران بایستی در کمپ‌های طبیعت گردی مستقر شوید همچنین می‌توانید از خانه‌های اجاره‌ای شهر کلیبر، اهر، ورزقان، خدافرین یا روستا‌های ارسباران استفاده کنید.
بهترین فصل برای سفر به جنگل ارسباران
از آنجایی که ارسباران هوای سرد و کوهستانی دارد بهتر است فصل گرما را برای سفر به این منطقه انتخاب کنید. در فصل گرما هوای منطقه ارسباران خنک بوده و در هنگام شب کمی سرد می‌شود. بنابراین پیش از سفر شرایط آب و هوایی منطقه را چک کرده و وسایل و تجهیزات مناسب همراه ببرید.
نکاتی درباره سفر به جنگل ارسباران
- بهتر است برای طبیعت گردی به گروه گردشگری ملحق شوید و حتماً از تور لیدر‌های حرفه‌ای کمک بگیرید زیرا در مناطقی مانند ارسباران همواره خطر حمله حیوانات وحشی و یا گم کردن مسیر وجود دارد.
- طبیعت ارسباران بسیار منحصر بفرد و حساس است اگر به این منطقه سفر کردید، در حفظ محیط زیست کوشا باشید.
- اگر به جمع آوری گیاهان دارویی و معطر یا میوه‌های وحشی علاقه دارید فقط به میزان مصرف خود برداشت کنید تا طبیعت قادر به بازسازی و پرورش دوباره گیاهان باشد.
