هنر باستانی ساخت کشتی دست ساز در قشم

هنر باستانی ساخت کشتی دست ساز در قشم

اگر قصد سفر به جنوبی ترین مناطق کشور ایران را دارید ، پیشنهاد می کنیم با روند ساخت و کاردست و قایق های سنتی لنچ ، که ساخت آنها از پدر به فرزند  رسیده است ، در خلیج فارس دیدن کنید. کشتی های دست ساز برای سفرهای دریایی ، تجارت ، ماهیگیری و صید مروارید استفاده می شوند.

ورود به یک اسکله کشتی سازی بومی مانند قدم زدن در دوران باستان است. در این اسکله ها صحنه هایی بی نظیر برای عکاسی و دیدن وجود دارد. به عنوان مثال دیدن  برخی از صنعتگران محلی که برای ساختن یک کشتی قابل اعتماد بر روی الوارهای غول پیکر راه می روند و کار می کنند. هرچند اسکله های کشتی سازی دستی همچون تفریحات آبی کیش و جاذبه های مشهد شناخته شده نیستند اما بی شک دیدنی ترین جاذبه های صنعتی و هنری در دنیا محسوب می شوند. چنین تخصصی در بین کشتی سازان ایرانی در سال 2011 در فهرست میراث فرهنگی یونسکو با نام "مهارت های سنتی در ساخت و قایقرانی قایق های ایرانی لنج در خلیج فارس" به ثبت رسیده است.

لنچ در قشم به چه منظور ساخته شد؟

در ابتدا لنچ برای مسیری طولانی استفاده می شد ، به عنوان مثال برای سفر به چین و آفریقا ، اما اکنون  مردم محلی معمولاً سفرهای کوتاهتری را در خلیج فارس انجام می دهند. امروزه بسیاری از کالاها مانند لوازم الکترونیکی و لوازم خانگی ، منسوجات و مواد غذایی بین بنادر ایران ، دبی و عمان حمل و نقل می شود. گفته می شود بسته به اندازه ای لنچ و جزئیات این صنایع دستی ، ساخت آن حدود دو سال  زمان می برد. علاوه بر این ، انواع مختلف چوب برای اجزای مختلفی که عمدتا از هند و آفریقا وارد می شوند مورد نیاز است ، زیرا در جنوب ایران هیچ جنگلی وجود ندارد.

تاریخ دریانوردی ایران ریشه در زمان دارد. نزدیک به قرن ششم قبل از میلاد ، قسمت شمالی خلیج فارس تحت سلطه امپراتوری فارسی از جمله امپراتوری ماد ، هخامنشی ، اشکانی و ساسانی قرار گرفت. تحت رهبری پادشاه هخامنشی داریوش بزرگ (داریوش اول) که از سال 522 تا 486 قبل از میلاد سلطنت کرد ، کشتی های پارسی راه خود را به خلیج فارس پیدا کردند و اساس محکمی برای حمل و نقل دریایی و ناوبری در منطقه ایجاد کردند.

برای مسافران مشتاق نیز توصیه می شود با یک تور قشم از تورگردان به جزیره قشم بروند ، جایی که قایقرانان سنتی در آن زندگی می کنند. جزیره ای آفتاب گیر و داغ در تنگه هرمز و در آبراهه ای که ایران و عمان را از هم جدا می کند قرار دارد. قشم دارای جنگل های حرا و  سواحل جذاب و حدود 60 روستای بندری حاشیه می باشد.
قشم دارای قایقها ، تپه ها ، غارها و دره های چشم نواز از نظر زمین شناسی است که بیشتر آنها به عنوان بخشی از ژئوپارک جزیره و جاهای دیدنی قشم با نشان یونسکو محافظت می شوند، که خود بهشتی برای دوستداران طبیعت است.

اسکله لنچ سازی دستی در قشم به ثبت میراث جهانی رسید

طبق گفته یونسکو ، دانش سنتی پیرامون ساخت لنچ شامل ادبیات شفاهی ، هنرهای نمایشی و جشنواره ها علاوه بر تکنیک های قایقرانی و ناوبری و اصطلاحات و پیش بینی هواشناسی که با قایقرانی ارتباط تنگاتنگی دارند و از مهارتهای ساخت قایق چوبی است.

ناوبران ایرانی می توانند کشتی را مطابق با موقعیت خورشید ، ماه و ستاره ها پیدا کنند. آنها برای محاسبه طول و عرض جغرافیایی و همچنین عمق آب از فرمول های ویژه استفاده می کردند. به هر باد نامی داده می شد كه به همراه رنگ آب یا ارتفاع امواج از آن برای پیش بینی وضعیت هوا استفاده می شد. موسیقی و ریتم های خاص نیز بخش های جدانشدنی قایقرانی در خلیج فارس را تشکیل می داد که ملوانان هنگام کار ، ترانه های خاصی می خوانند.

سازمان فرهنگی سازمان ملل متحد یادآور شده است كه این میراث "نیاز به مراقبت های فوری" دارد ، به همین دلیل ادامه این سنت یعنی کشتی سازی كار آسانی نیست ، و صنایع دستی هنوز جایی بین سنت و مدرنیته معلق است. طی دو سال گذشته ، تحریم های تحت نظارت ایالات متحده و تحریم اقتصادی مرتبط با آن باعث شده است تا ایران به شدت هزینه خرید چوب و موتورها را افزایش داده است. یکی دیگر از چالش ها کاهش چشمگیر تعداد افراد محلی با آگاهی از ساخت و نگهداری لنچ است. 

برخی از کارشناسان میراث فرهنگی با ابراز نگرانی از سرنوشت دانش سنتی قایقرانی در خلیج فارس اظهار داشتند که فلسفه و پیشینه آیینی و فرهنگ مرتبط با آن ممکن است از بین برود. با وجود گزینه های ارزان تر و کاهش تقاضا ، جامعه کوچکی از کشتی سازان در جزیره قشم ایران مصمم هستند که  قدمت 3000 ساله سنت ساخت لنچ ایرانی را حفظ کنند.
در حالی که سایر اسکله های قشم مورد سوء استفاده قرار گرفته اند یا به تعمیرگاه های کشتی های قدیمی تر یا کارگاه های لنچ فایبرگلاس تبدیل شده اند ، جامعه کوچک کشتی سازان روستای گوران به سنت خود ادامه میدهند و همچنان به ساختن لنچ های چوبی به صورت دستی ، با استفاده از همان اصول اساسی که قرن ها رایج بود و بدون طرحی خاص مشغولند. اگر کسی لنچی با ظرفیت 600 تن بخواهد ، می دانند که طول آن باید 30 متر ، عرض 10 متر و غیره باشد. از این رو ، ما باید آنچه را که انجام می دهند را در نظر داشته باشیم. " تمام چوبهایی که آنها و سایر کشتی سازان از آن استفاده می کنند از میانمار ، هند یا آفریقا وارد می شود ، زیرا قشم فاقد درختان مناسب است.

لنچ های دستی قشم چگونه ساخته می شوند؟

یک لنچ می تواند بیش از 100 سال عمر کند ، این ماندگاری با قیمتی ارزان همراه است. یک کشتی معمولی حدود 400000 دلار آمریکا هزینه دارد و با استفاده از ابزارهای مدرن دو سال طول می کشد. چنین سرمایه گذاری قابل توجهی بخش بزرگی از صنعت را وادار کرده است که به لنگرهای فایبرگلاس روی آورند ، هرچند که آنقدر قوی و با دوام نباشد ، اما نیاز به زمان ، تخصص و پول کمتری دارد. در واقع ، این روزها این لنگرهای فایبرگلاس است که اغلب برای ماهیگیری و شکار مروارید و همچنین برای مسافر و کالاهای اطراف خلیج استفاده می شود.

تمبرها و سکه های باستانی نشان می دهد که ایرانیان ساکن در ساحل شمالی خلیج حداقل 3000 سال پیش ساخت قایق ها را آغاز کردند. از آنجا که اقیانوس منبع اصلی غذا و درآمد آنها بود ، تسلط بر دریاهای باز برای زنده ماندن بسیار مهم بود. پيشرفت در طراحي و ساخت قایق هاي بادباني در منطقه ، عصر جديدي را در زمينه دريايي نشان داد. 
با اختراع بادبان و امکان سفرهایی که می تواند ماهها یا حتی سالها طول بکشد ، ملوانان برای پیمایش کشتی های خود شروع به کنجکاوی در ستاره ها و آسمانها کردند. آنها با استفاده از اسطرلاب (ابزاری باستانی جهت یابی مربوط به قرن نهم) و موقعیت خورشید ، ماه و ستاره ها می توانند سفرهای خود را برنامه ریزی کنند و موقعیت آنها را در دریا مشخص کنند.
دریانوردان ایرانی همچنین فرمولهایی را برای محاسبه طول و عرض جغرافیایی اختراع کردند. ملوانان لنچ همچنین در دانستن رنگ آب ، ارتفاع امواج ، حرکت ابرها و حتی رفتار مرغ دریایی به منظور تبدیل شدن به طوفان تبحر زیادی دارند. وقتی قطب نما به ایران معرفی شد ، ملوانان با آگاهی از نجوم و دنیای طبیعی ، این فناوری جدید را به وجود آوردند تا قطب نما فارسی را خلق کنند. نوشتن نام 17 ستاره در کنار نقاط مشخصی بر روی قطب نما باعث شده است که ناوبران بتوانند کشتی های خود را به سمت یکی از نشانه های آسمانی هدایت کنند که قرن ها آنها را راهنمایی کرده بود. 

رسوم همراه با لنچ سازی در قشم

رسوم موسیقی متمایز مانند لیوا ، رضیف خانی و آزوا در کنار لنچ سازی توسعه یافتند و ملوانان هنگام کارشان غالباً آواز می خواندند. ادبیات مربوط به زندگی در دریا نیز شکوفا شد. با توجه به تاریخ افتخار آمیز شعر ایران ، تعجب آور نیست که  فلوکلورها در کشتی سازی به چشم بخورد. ملوانان دیگر در حین کار دیگر آواز نمی خوانند به استثنای نوروز که فصل صیادی است(سال جدید ماهیگیران). بیشتر مراسم قایقرانی که قبلاً از مؤلفه های مهم زندگی سنتی بودند ، دیگر مشاهده نمی شود. 

زوال ساختمان لنچ و گم شدن این سنت ها تأثیر قابل توجهی در جوامع بومی قشم دارد. در حال حاضر تعداد کمتری از افراد  در این صنعت مشغول به کار هستند و حقوق کم ، بسیاری را وادار می کند که در جای دیگر به دنبال کار باشند. در گذشته کاپیتان هم در لنچ و هم در روستا بسیار مورد احترام بود و مردم همیشه از او می خواستند که آنها را به دریا ببرد و ماهی بگیرد و مرواریدها را شکار کند. اما اکنون ، این کاپیتان است که از مردم می خواهد با او همراه باشند. قبل از ترک کشتی فروشی ، با علی عبدالله علی ، کاپیتان بازنشسته لنچ در دهه 80 آشنا می شوم. او به من می گوید که هنگام مسافرت با کشتی ، اغلب به دور کلکته سفر می کردم. از او می پرسم که آیا او تا به حال در آن سفرها وحشت کرده است؟ پاسخ او امیدی به من می دهد که سازندگان و ملوانان لنچ راهی برای ماندگاری پیدا کنند. او می گوید: "دریا هرگز به پایان نمی رسد."اما هیچ وقت باعث ترس من نمیشود.