مسجد جامع اصفهان موزه هنرهای اسلامی

اهمیت مساجد در ایران

با نگاهی به تاریخ مسجد در سده های اولیه ی اسلام، از فزونی یافتن ستایش مسجد حکایت دارد نشان می دهد، از آن در مقام یک مکان متبرک برای نیایش و توسل به خدا یاد می کنند. به خصوص با به کار بردن لفظ «بيت الله» به معنی خانه ی خدا، نام خاص کعبه، برای مساجد ستایش و یا مقدس دانستن این مکان تدریجا تا بدان جا رسید که ورود به مسجد را  تابع مقررات و یا رسومی خاص کرد. در دین اسلام، به جای آوردن نماز در جمع، منزلتی خاص دارد، زیرا فرد را با جامعه پیوند می دهد و بیانگر حرکت جامعه در جهت زهد است. به عبارت دیگر پیوند بین فرد و جامعه و جامعه و زهد است.

در ایران، وجود صحراهای پهناور در شرق ایران، فلات خشک و بی آب و علف در مرکز و غرب ایران، و در نهایت سواحل زیبا و سبز و خرم دریای خزر آب و هوای بسیار متنوعی را رقم زده است که از تابستانی گرم و خشک تا زمستانی سرد و برفی را شامل می شود. اما وجود همین شرایط اقلیمی تاثیرات مثبت و مهمی در طرح ها و نوع ساخت و معماری مساجد داشته است. به همین دلیل در مناطق گرم و خشک، وجود نمازخانه ای بزرگ و خنک(شبستان) ضرورت داشت که این نیاز در نهایت به طراحی و ساخت اتاقک های گنبدی شکل نسبتا بزرگ با روزنه های بسیار کمبرای جلوگیری از  تابش مستقیم نور خورشید منجر شده است. مساجدی که به همین مناسبت بسیار وسیع بودند، «مسجدالعظم» یا «مسجد جامع» و به اختصار«الجماعه» و به ویژه «جامع» نامیده می شدند. از آن روی که خطبه از ویژگی های نماز جمعه بود، همچنین به نام های «المسجد الخطبه» «جامع الخطبه» یا «مسجد منبر» هم بر می خوریم.

 وجود مسجدهای وسیع، به ویژه برای برگزاری نماز جمعه  ضرورت دارد که باید به جماعت و در هر شهر در یک مکان خاص برگزار شود. و حتی اگر مسجد گنجایش افراد نمازگزار را نداشته باشد در فضای آزاد و یا جای دیگر خوانده شود.

مسجد جامع در شهر اصفهان

شهر اصفهان از اوایل اسلام به خاطر در مرکز قرارگرفتن و داشتن زیبایی های طبیعی اش، مستعد بزرگ شدن بود و ناگزیر می باید از مسجد جامع بزرگ تری برخوردار می شد. مسجد جامع اصفهان معماری باشکوهی دارد که در شهری با اعصار كاملا متفاوت و در دوران فرمانروایان متعدد، به پایتختی برگزیده شده است. این مسجد که مسجد جمعه و مسجد جامع عتیق نیز خوانده شده است یک از کهن ترین و مهم ترین جاهای دیدنی اصفهان است. شهرت این مسجد به خصوص از آن جهت است که انواع   معماری آن بر جا مانده است، آثاری از دوره ی خلفای عباسی تا دوران دیلمیان، سلجوقیان، ایلخانیان و مظفریان را شامل می شود که هر یک در ساختمان بخشی از آن سهیم بوده اند.

کهن ترین عنصر معماری که در بقایای این مسجد يافت شده، پایه ستونی است که طی حفریات انجام شده در آن، به دست آمده و به دوره ی ساسانی مربوط است. از این رو می توان چنین تصور کرد که بنایی مربوط به عصر ساسانی در محل کنونی مسجد جامع اصفهان بوده است. 

در بیست ساختمان کاملا متمایز آن، بیش از ۸۰۰ سال از معماری ایران هویداست و تاریخ آن از سده ی پازدهم تا هجدهم میلادی را در برمی گیرد. در عمر طولانی آن، بارها جنگ پیش آمده و بارها ساختمان آسیب دیده و بازسازی شده است.

در حال حاضر، نظر کلی بر این است که نخستین بنای اسلامی در این محل به عصر خلافت منصور عباسی ( ۱۳۷ - ۱۵۹ ه. ق)، مربوط می شود. بنایی که در این زمان برپا گردید، نقش های ساده داشت و از خشت ساخته شده بود که بقایای آن هنوز هم در بعضی قسمت های مسجد به چشم می خورد. معماری آن به شیوه ی خراسانی معروف است. شيوه ی خراسانی به فاصله ی سده ی اول تا چهارم هجری منسوب است و دوره ی عباسی و اوایل دوره ی آل زیاد را در بر می گیرد. به نظر می رسد که طی سده ی سوم هجری، حریقی در این بنا رخ داد که طی آن، سقف های چوبی از بین رفت.

پلان و کاشیکاری مسجد جامع اصفهان

نقشه ی این بنا شامل حیاطی به شکل مربع مستطیل بود که در چهار طرف آن، فضاهای ستون داری وجود داشت. تعداد ردیف های ستون ها در فضاهای شمالی و جنوبی از فضاهای شرقی و غربی بیشتر و فاصله ی بین ستون های وسطی نیز وسیع تر بود. آرایش مشابهی را می توان در تاریخانه ی دامغان ، مسجد مخرج و مسجد جامع نایین مشاهده کرد.

این بنا یک حیاط چهار ایوانی (۶۰ در ۷۰ متر) دارد که به وسیله ی رواق ها و دهلیزهای روباز دو طبقه ی دارای کاشی کاری یا آجر نخودی احاطه شده است. ایوان درازی که به ویژه کاشی کاری آراسته ای دارد، به یک شبستان گنبددار باز می شود که بنابر کتیبه اش، به فرمان نظام الملک در آغاز پادشاهی ملکشاه در سال ۱۰۷۲ م (451. ق ) و به یقین پیش از سال 1075 م (۴۵۴ ) ساخته شده است. شایان ذکر است که در اصلی مسجد در جنوب شرقی صحن آن واقع شده است. در ادامه به شرح ساختمان های متفاوت آن می پردازیم.

ایوان جنوبی که اساس ساختمان آن سلجوقی است در اوایل قرن ششم هجری بنا شده است. البته سقف آن که از مقرنس های درشت ترکیب شده، در آخر قرن نهم هجری به همت امیر حسن بیک آق قویوتلو از نو ساخته شده است. مناره های طرفین ایوان هم ظاهرا در زمان وی بنا شده اند. داخل یکی از مقرنس های ایوان ، کتیبه ای از اصلاحات و تعمیرات دوره ی حسن بیک بهادرخان به تاریخ ۸۸۰ هجری  موجود است . ازاره های مرمری و صفحه های گوناگون از کاشی کاری های معرق برجسته که قیمت های پایین این ایوان را تزیین کرده است و کاشی کاری پشت طاقنماهای فرقانی و تحتانی اطراف صحنه متعلق به دوره ی حکم رانی اوزن حسن است. به نظر بعضی از باستان شناسان، دخالت اوزن حسن آق قویونلو در تغییر وضع سلجوقي مسجد جامع ، خیلی پیش از پادشاهان صفویه بوده است.

ایوان ها و کتیبه های مسجد جامع اصفهان

کتیبه ی داخل دور هلال این ایوان و کتیبه های دور در  طاق آن که از ۱۴ لوحه ی بزرگ و ۱۳ لوحه ی کوچک ترکیب شده، متعلق به زمان شاه طهماسب است و کتیبه ی داخل ایوان که به نام همین پادشاه است تاریخ ۹۲۸ هجری را نشان می دهد. کتیبه ی فوقانی ایوان جنویی از دوره شاه عباس دوم، حاکی از تعمیرات آن زمان به سال ۲۰۷۰ هجری در طرفین گنبد و ایوان مذکور است. در عهد سلجوقی و در زمان سلطنت و فرمانروایی جانشینان ملکشاه، یعنی در اوایل قرن ششم هجری، ساخته شده است. در طرفین چهلستون های مزبور در سمت مشرق و سمت چپ دالان ورودی مسجد، ساختمان های دوره ی آل مظفر، از قرن هشتم هجری مشاهده می شوند که طاق ها و ستونهای آجری جالب و متنوعی دارند و راهرو جنوب شرقی مسجد، آنها را از ساختمان سلجوقی جدا می کند.

در قسمت غرب، چهلستون دیگری از قرن یازدهم هجری و از دوره ی شاه عباس کبیر موجود است که سبک ساختمان، جو طاق ها و ستون های آن، از چهلستون های سلجوقی واقع و در همین ضلع پیروی می کند و آن را به نام چهلسشون شاه عباسی می شناسند. ایوان غربی مسجد، مهم ترین قسمت این ضلع است و اساس آن سلجوقی و در اوایل قرن ششم هجری ساخته شده است . ایوان غربی مسجد جامع اصفهان را صفه ی استاد  می نامند و وجه تسمیه ی آن را چنین گفته اند که استادی ایوان غربی مسجد را بنا کرده است و شاگرد او ایوان شرقی را و به همین مناسبت های امروز هم عموم مردم ایوان های غربی و شرقی را به ترتيب صفه ی استاد و ایوان شاگرد می نامند.

داخل و خارج صفه ی استاد، در دوره ی شاه سلطان حسین صفوی با نقش ها، خط ها و کتیبه های کاشی کاری تزیین شده است. در دو پشت بغل بزرگ این ایوان، به خط  بنانی شطرنجی با کاشی فیروزه ای رنگ بر زمینه ی مفید، آیه ی « بسم الله الرحمن الرحيم . شهد الله انه : لااله الا هو و الملائکه و اولوا العلم قائما : بالقسط لا اله الا هو العزيز الحكيم» نقش بسته است. عبارات جزرهای طرفین این ایوان یکسان است و خطوط این کتیبه ها به خط بنایی و با رنگ های سه رگه ای فیروزه ای و مشکی بر زمینه ی آجری ، قهوه ای رنگ بر زمینه ی آجری، فیروزه ای بر زمینه ی آجری است.

صفه ی استاد در مسجد جامع

کتیبه ی اصلی این ایوان (صفه ی استاد) به نام شاه سلطان حسین صفوی و به خط علی نقی امامی به تاریخ ۱۱۱۲هجری قمری است. کتیبه ی مزبور به خط ثلث سفید بر زمینه ی کاشی خشت لاجوردی رنگ نوشته شده است. استاد کاشی کاری این صفه، محمد امین اصفهانی است.

از زیباترین قسمت های مسجد که با خطوط بنایی تزیین شده، کاشی کاری جالبی بر دیوار شمالی این ایوان است که نام استاد آن را نیز در بر دارد و از چهار ترنج و یک قسمت مربع شکل در وسط آن تشکیل شده است. زمینه ی آن لاجوردی است. داخل و خارج آن با کاشی های زیبا و خطوط بنایی تزیین شده و تزیینات اولیه آجری آن، از صورت ساده سلجوقی خارج شده است. در جنوب این ایوان، مدخل شبستان بزرگ مسجد از قرن نهم هجری واقع شده است. شبستان کوچک دیگری نیز در همین قسمت قرار دارد.

در شمال ایوان غربی، ابتدا یک سردر کاشی کاری نفیس از قرن نهم هجری وجود دارد که سر در شبستان وسیعی محسوب می شود و در عقب ساختمان های این ضلع واقع شده است (سردر بيت الشتاء) . سپس شبستان  کوچکی از عهد اولجایتو، ایلخان مسلمان مغول ایران قرار دارد که محراب عالی گچ بری آن از عجایب صنعت گچبری ایران است و از تزیینات گل و بوته و کتیبه هایی ترکیب شده است. در کتیبه ی تاریخی وسط آن، نام پادشاه وقت، اولجایتو و وزیر دانشمند او، محمد ساوی و تاریخ ساختمان به سال ۷۱۰ هجری آمده است.

در آخرین قسمت ساختمان های این ضلع، یک شبستان بزرگ وسیع زمستانی از دوره ی حکم رانی سلطان محمدبن بایسنقر بن شاهرخ تیموری واقع شده است که سال ساختمان آن در کتیبه ی سردر آن، سال ۸۵۱ هجری ذکر شده و از لحاظ سبک ساختمان، از ابنیه ی بی نظیر و تماشایی اصفهان است. قسمت های جالب توجه این بناء غير از نوع معماری و سبک ساختمان آن، مرمرهای شفاف و درخشانی است که فاصله به فاصله در طاق شبستان نصب شده اند و به منزله ی چراغ هایی برای روشن کردن این شبستان تاریک محسوب می شوند. شبستان مزبور ۱۸ چشمه طاق دارد

ساختمان های ضلع شمالی مسجد جامع اصفهان

ساختمان ایوان وسط این ضلع متعلق به اوایل قرن ششم هجری و دوره ی دوم عهد سلجوقی است . از قسمت های جالب آن، قطعه سنگ یکپارچه ی مرمر نفیسی است که در انتهای داخل ایوان نصب شده ، خطوط بسیار زیبای کوفی گل و بوته دار در طاق بالای قطعه سنگ مزبور، بر زیبایی این قسمت از مسجد افزوده است. ایوان مزبور دارای تزیینات آجری فراوان و نیز یک کتیبه ی گچ بری از دوره سلیمان صفوی و اواخر قرن یازدهم هجری است.

در طرفین ایوان مزبور، چهلستون هایی از دوره ی دوم عهدسلجوقی قرار دارند که از نظر معماری از قسمت های جالب و تماشایی مسجد جامع اصفهان هستند. در شمال این ایوان و چهلستون های طرفین آنها چهلستون دیگری وجود دارد که واسطه ی اتصال ساختمان های دوره ی دوم عهد سلجوقی به گنبد تاج الملک است تمامی این چهلستون در انتهای ضلع شمالی مسجد قرار دارد. آخرین قسمت از ساختمان های این ضلع و شمالی ترین بنای مسجد جامع اصفهان، گنبد تاج الملک، مشهور به گنبد خاکی است که بانی ساختمان آن وزیر دیگر ملکشاه، تاج الملک بوده است.  کتیبه ی کوفی داخل گنبد آن، نام این وزیر و سال ساختمان آن را که ۴۸۱ هجری است، در بردارد.

ساختمان های ضلع شرقی

ایوان وسط این ضلع، از خارج منظره ی سلجوقی خود را به خوبی حفظ کرده و در داخل آن هم قسمت های عمده ی تزیینات عهد سلجوقی به خوبی محفوظ مانده است. داخل این ایوان، یک " کتیبه ی کاشی کاری از دوره ی شاه سلیمان صفوی، حاکی از تعمیراتی است که در زمان آن پادشاه انجام گرفته و طاق مقرنس آن که تجدید ساختمان شده ، نمونه ی بارزی از هنرنمایی استادان این فن در شهر اصفهان است. در شمال این ایوان، در مدخل صفه و مدرسه ی عمر و پس ، یک شبستان وسيع ۱۸ ستونی قرار دارد که از بناهای دوره ی آل مظفر است. طاق های  زیبای آجرنمای آن که بسیار جالب هستند، در اواخر قرن هشتم ساخته شده اند.

 از نظر زیبایی مهمترین واحد مسجد، گنبد کوچک ولی عالی شمالی معروف و گنبد خرکاست، ساخته شده به سال ۱۰۸۸ که درست در نقطه ی مقابل محراب قرار دارد. این شاید کامل ترین گنبد شناخته شده است. وقار و قدرت به یاد ماندنی گنبد مربوط به ابعادش نیست، بلکه ناشی از طرح آن است. همه ی جنبه ها با دقت زیاد بررسی شده اند و در حد کمال یک غزل، در یک کل کاملا یکپارچه جوش خورده اند. از لحاظ مکانیکی ، با ضرورت های ریاضی یک گنبد در حد کمال مطلوب برابری می کند.

در هر گوشه ، چهار طاقچه هلالی باریک با ستونچه های نبشی - دنباله ی گوشواره ها را به سمت پایین تشکیل می دهند. از سطح کف، این ستونچه ها چشم را با سرعت متوجهی گوشواره های سه پره می کند. خود گوشواره را قوس بزرگتری احاطه کرده که همراه با قوس های مشابه طول دیواره های جانبی ، یک حلقه هشت گوش از قاب های کم عمق را نگه داشته و تا پایه ی گنبد یکی شده است.

همه ی شکل های قوسی از جمله گنبد، دارای یک بدنه است و عنصر کلیدی یا نقشی را تشکیل می دهد که از گوشه ها آغاز می شود و با جامعیتی متوالی، یک عنصر را در میان دیگری فرامی گیرد تا آنکه کثرت آنها . به تحلیل می رود و به گنبد می رسد. بدین سان، گنبد نقطه ی اعتلای یک جریان عمودرو است. چنین توالی طبیعی و منطقی از شکل های یکسان که با دقت تخریج شده باشد به فضا چنان یکپارچگی و وحدت کاملی می بخشد که آن را به اندازه ی هر عنصر دیگری در معماری ایرانی، موثر می سازد.

رنگ مفرغی آجر، تنها با حاشیه های تزیینی دودی و سفید جلوه گر می شود و بر حالت موقر آن می افزاید، ولی احساس تمامیت محض از کمال خود شکل ناشی می شود. این گنبد تک جداره ، قریب ۹۰۰ سال بدون هیچ ترک خوردگی در کشوری زلزله خیز دوام آورده و شاهدی است بر ریاضیات دقیق و مکانیک بی عیب معماری عصر سلجوقی.

ایوان شاگرد

در مقابل ایوان استاد که در ضلع غربی مسجد جامع بنا شده، ایوان شاگرد در ضلع شرقی آن بنا شده است. نماهای خارجی این ایوان تزیینات ساده ی آجری دوره ی سلجوقیان متعلق به اوایل فرن ششم هجری است که خوشبختانه دست نخورده بر جای مانده و نمونه ای از تزیینات اصلی سلجوقی بر نماهای ی ایوان های چهارگانهی مسجد است  به طوری که ضمن شرح ساختمان ها و کتیبه ها و الواح اضلاع جنوبی، غربی و شمالی مسجد جامع اصفهان به تفصيل بیان شد، برای تحصيل اجر اخروی و یا به صرف آن که از خود نام و نشانی باقی گذاشته باشند، سلاطین، حکمرانان، از وزرا، اشخاص خير، هنرمندان و بانیان اعم از مرد یا زن ، در این مسجد بزرگ دوره سلجوقی به تدریج دخالت هایی به عمل آورده اند

و ضمن انجام تعمیرات لازم، قسمت های مهمی را  از مسجد را از صورت ساده و اولیه ی سلجوقی آن خارج کرده و با افزودن صفحات کاشی کاری و تزیینات معقلی (ترکيب آخر و کاشی) یا گچی و سنگ های مرمری و الواح و کتیبه های متعدد، نماهای داخل و خارج ایوان های اطراف را به صورتی دیگر که شرح آنها گذشت ، درآورده اند. اما نمای خارجی ایوان شاگرد (ایوان شرقی) بدون هیچ گونه دخل و تصرفی، مانند گنبد تاج الملک در شمال مسجد، به صورت اصلی آن باقی مانده و برای کسانی که بخواهند بناهای خالص سلجوقی را، دور از هرگونه تعرض و مداخله ای مطالعه کنند، از نمونه های عالی موجود در تور اصفهان است.

در نمای خارجی این ایوان و در داخل دو طاقنمای پایین دست جزرهای طرفین، به خط کوفی ساده از آخر برجسته نوشته شده است. کتیبه ی داخل ایوان شاگرد متعلق به دوره ی شاه سلیمان صفوی به تاریخ ۱۰۹۳ و به خط محمد محسن امامی است و کتیبه ی داخل این ایوان، به خط ثلث سفيد بر زمینه ی کاشی خشت لاجوردی است که پس از ذکر احادیثی درباره ی فضیلت مساجد و آداب شرعی مربوط به آنها، از توجه شاه سلیمان صفوی به این مسجد عقيق حکایت می کند.

شاه نشین این ایوان، برخلاف شاه نشین ایوان مقابل آن (صفه ی استاد که با تزیینات کاشی کاری و خطوط ثلث و بنایی تزیین شده، صورت اصلی و  سلجوقی خود را حفظ کرده است، این شاه نشین دارای مقرنس های آجری است و در هلال آن، به خط کوفی آجری برجسته، کتیبه نقش بسته است.

محراب الجایتو و دیگر محراب های مسجد

محراب در مسجد از بیشترین حرمت برخوردار است. در اساس محراب تورفتگی در دیوار قبله است که رو به سوی مکه دارد . در منشأ این عنصر  خاص از مسجد، هنوز بحث است. گفته شده است که نشانه ی اولیه جهت مکه ، نیزه ای بود که در زمین فرو برده می شد. اهمیت محراب در این است که جهت ایستادن هنگام اقامه نماز را به مؤمن اطلاع می دهد. شکل مقعر آن، به انعکاس و تقویت هوش کمک می کند و وسیله ی مفیدی برای امام جماعت است. تأكيد بر موضوع محراب وسیله ی افزایش عرض ایوانی که از صحن به آن سوق می یابد صورت می گیرد. این عریض تر ساختن ایوان مشرف به محراب را می توان در نقشه ی دوره ی آل بویه ی مسجد جامع اصفهان در ایوانی که بعدا به مجموعه ی ایوان و گنبد نظام الملک منضم شد، مشاهده کرد. محراب ها همواره کانون تزئینات بنای مسجد بوده اند. در تزئین آنها از سنگ، گچ و کاشی با طرح های حکاکی شده و منقوش استفاده می شود.

مسجد جامع اصفهان از مساجدی است که محراب های متعددی دارند. بلند آوازه ترین محراب آن، نه زیرگنبد جنوبی نظام الملک، بلکه در ضلع شمالی ایران غربی آن، در شبستانی قرار دارد که به وسیله ی الجایتو، ساخته شد. این محراب نمونه ی نفیسی از تزیین گچبری است. در دو سوی تورفتگی طاق دار آن، دو ستون کوچک تعبیه شده است. تأكيد مزیدی بر ترکیب آن، به وسیله ی دو ستون دیگر که در طرفین آن واقع شده اند و کمان نوک تیزی بالای آنها را به هم متصل می کند، صورت گرفته است. و متناسب اجزای محراب بسیار موزون هستند، و در تزیین آن از گچ بری های خط نوشته وگل و بته و شکل های هندسی استفاده شده است کتیبه ای که پیرامون مستطیلی شکل آن را پوشانده است، زمینه ای مرکب از شکوفه ها و برگ های نو دمیده دارد. لوح مرکزی آن از پیچ و تاب غیرقرینه ی شاخ و برگ پوشیده شده است. در عرض لوح تحتانی، نواری انتزاعی مرکب از نوشته ی به هم بافته ی کوفی به چشم می خورد.

برای رزرو تورهای مسافرتی به سایت تورگردان مراجعه کنید.